Wulkanizm to ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię Ziemi lawy i innych produktów wybuchów wulkanów.
Wulkanizm związany jest z krawędziami płyt litosferycznych; strefami subdukcji, oraz ze strefą grzbietów śródoceanicznych:
Mapka występowania wulkanów:
Najwięcej wulkanów występuje w grzbietach śródoceanicznych czyli w miejscach rozstępowania się płyt oraz w dolinach ryftowych na lądach np. Islandia, Afryka Wschodnia. Lawa, która wówczas się wydobywa jest lawą bazaltową (rzadką), więc nie tworzy znacznych wyniosłości, rozlewa się na dużych obszarach, jak na przykład na Islandii.
Rozmieszczenie zjawisk wulkanicznych
Inny charakter ma wulkanizm stref subdukcji gdzie płyta oceaniczna podsuwa się pod kontynentalną. W miejscach wciągania płyt litosfery w astenosferę skały litosfery ulęgają przetopieniu. Wówczas zjawiska wulkaniczne występują na kontynencie, towarzyszą rowom oceanicznym, budują łańcuchy wysp. Np. wyspy Japońskie. Wulkany takie różnią się składem mineralnym wyrzucanego materiału. Lawa taka jest kwaśna, posiada dużą lepkość w związku z czym wulkany najczęściej przyjmują postać stożków, osiągając imponujące rozmiary.
Powstawanie wulkanów w strefie subdukcji
źródło: Wikipedia, wolna encyklopedia.
Wulkany występują także wzdłuż pęknięć, przecinających platformy kontynentalne.
Magma wydostająca się na powierzchnię ziemi może tworzyć stożki, albo rozległe pokrywy, i jak już powiedziano, jest to związane z jej składem mineralnym. Lawa kwaśna – bogata w krzemionkę (Si02) posiada dużą lepkość, płynie powoli, nie szybciej niż kilka kilometrów na godzinę i tworzy jasne skały. Natomiast lawa zasadowa, uboga w krzemionkę posiada małą lepkość płynie powoli tworząc rozległe pokrywy o ciemnej barwie zwane wulkanami tarczowymi. Wylewy takie mogą trwać nawet do kilku miesięcy.
Poza lawą na powierzchnię ziemi mogą wydobywać się inne produkty, zwane piroklastycznymi. Podczas gwałtownych wybuchów pod dużym ciśnieniem lawa zastyga w powietrzu i tworzy pyły (najdrobniejsze części lawy o średnicy poniżej 0,05 mm) i popioły wulkaniczne (części lawy o średnicy ziaren do 2 mm), które sięgają stratosfery (mogą pozostawać tam nawet przez kilka dni) a następnie opadają, pokrywając znaczne obszary. Po scementowaniu tworzą się tufy. Czasem podczas wybuchu mogą zostać oderwane fragmenty z komina wulkanicznego lub krateru; magma zastyga także w powietrzu i zostaje wyrzucona na duże wysokości. W zależności od wielkości produkty takie będziemy nazywali bombami wulkanicznymi (części lawy o wrzecionowatym kształcie i średnicy powyżej 60 mm) bądź lapillami (te są dużo mniejsze i mają wielkość kamyków; (średnica od 2 do 60 mm). Poza lawą i produktami stałymi na powierzchnię wydobywają się także gazy: głównie para wodna, tlenek i dwutlenek węgla, wodór, chlorowodór, fluorowodór, siarkowodór, dwutlenek siarki, metan, amoniak, azot. Szczególnie niebezpieczny jest dwutlenek węgla, który gromadzi się w obniżeniach terenu i powoduje niekiedy nagłą śmierć ludzi i zwierząt.
Z zastygłej lawy bogatej w gazy powstaje porowata skala zwana pumeksem.
Każdy stożek wulkaniczny zbudowany jest z warstw lawy i popiołów – produktów kolejnych erupcji.
W niektórych przypadkach może dojść do zakorkowania wylotu komina wulkanicznego – lawa z poprzedniej erupcji zastyga w kominie i podczas kolejnego wybuchu, kiedy ciśnienie materii w kominie osiągnie wystarczającą wielkość potrzebną do pokonania przeszkody, dochodzi do wyrwania znacznej części stożka. Powstaje wówczas kaldera. W kalderze może wyrosnąć nowy stożek wulkaniczny albo mogą go wypełnić wody opadowe – tworzy się wówczas jezioro wulkaniczne. Kaldera powstaje także w przypadku zapadnięcia się części wulkanu po opróżnieniu podziemnego zbiornika z lawy i gazów. Kalderę posiada między innymi Wezuwiusz, Carter Lake. Natomiast zapadlisko wulkanu Mazama w Górach Kaskadowych wypełnia dziś woda.
Około 75% wulkanów występuje w obrębie tzw. Pierścienia Ognia otaczającego basen Oceanu Spokojnego.
Niektóre wulkany są już nieaktywne – ich działalność się zakończyła, nazywamy je wygasłymi.
Aktywne wulkany nazywamy czynnymi (np. Wezuwiusz, Etna, Stromboli). Wulkany te stale lub sporadycznie objawiają swoją działalność.
Wulkany drzemiące (np. Fudżi, Tombora) – objawiały swoją działalność w czasach historycznych.
Ważniejsze działające wulkany w Europie:
Etna (Włochy) – 3323 m n.p.m. 1980 Kwiecień 16, 2000
Hekla (Islandia) – 1491 m n.p.m. 1991 28 luty 2000 erupcja
Wezuwiusz (Włochy) – 1277 m n.p.m. 1949
Stromboli (Włochy) – 926 m n.p.m.
Vulcano (Włochy) – 500 m n.p.m.
Ocenia się, że jest na świecie około 450 wulkanów, ale wartość ich jest przybliżona gdyż wiele wulkanów występuje na dnie oceanów i ich erupcje nie zawsze są rejestrowane.
Przekrój wulkanu:
W wyniku gwałtownego wyrzucania do morza znacznych ilości materiałów piroklastycznych lub wskutek wulkanicznego trzęsienia ziemi powstaje Tsunami. Ta olbrzymia fala rozchodzi się pierścieniowato od miejsca jej wzbudzenia z bardzo dużą prędkością, (nawet do kilkuset km na godzinę). Na otwartym morzu jest niezauważalna, ale w momencie dotarcia do strefy brzegowej staje się falą przyboju o stromym czole - jej wysokość wzrasta, w skrajnych przypadkach może sięgnąć nawet kilkunastu metrów. Taka fala uderza w brzeg z dużą prędkością i zmiata wszystko po drodze.
